Matka Boża Gromniczna
Matka Boża Gromniczna.
Wszyscy słyszeliśmy ten tytuł maryjny, ale największą ciekawostką z nim związanym jest... brak rozpoznawalnej postaci. Jak wygląda Matka Boża Gromniczna? Ma jakiś Wizerunek? Posąg? Obraz?... Historię i związane z nią miejsca? Owszem, ale z jakiegoś powody pozostają one wyjątkowo przed nami ukrywane* i poniżej je przedstawimy.
Genezą Matki Bożej Gromnicznej jest święto Ofiarowania Pańskiego (przed SV II Oczyszczenia Pańskiego), czczone znacznie wcześniej niż wspomniany tytuł MBG. W Kościele już od IV w. organizowano obchody związane z ofiarowaniem Jezusa („Spotkanie Pańskie”), najpierw w Jerozolimie, wiek później w Rzymie i stopniowo innych krajach Kościoła zachodniego. Przekazem było ukazanie Jezusa jako światłości świata i od X w. w obchodach praktykowało się święcenie świec i procesje ze świecami. Biblijnymi uczestnikami tego zdarzenia jest Dzieciątko Jezus, Maryja, Józef i Symeon. W ikonografii pojawiały się element gołębia a czasami świecy trzymanej przez Maryję, jednak utrwalona postać Maryi ze świecą powstawała później, by po kilkuset latach stać się jednym z głównych wizerunków maryjnych w świecie katolickim… który to jednak do Polski wciąż nie trafił.
Wątek łaciński (z jęz. hiszp. "latino")
Przymiotnik "latino" oznacza "łaciński", cultura latina, to kultura łacińska. Błędem jest zatem sprowadzanie latino do muzyki i seriali, ale nawet i w łacińskich serialach (i piosenkach, z "Despacito" włącznie) Matka Boska jest stałym elementem** a Matka Boża Gromniczna, jest drugą najbardziej znaną po Maryi z Gwadelupe. Jednak kult Matki Bożej Gromnicznej powstał jeszcze przed zaszczepieniem katolicyzmu w Ameryce a założyciel katolickiego Meksyku, Ferdynand Cortez, nosił już medalion z Jej wizerunkiem.
Sto lat przed Cortezem, w roku 1392, dwójka rodzimych mieszkańców Teneryfy (Guanczów) znalazła na brzegu morza dużą drewnianą postać Maryi z Dzieciątkiem i świecą. Był to czas, kiedy na Wyspach Kanaryjskich trwała już pokojowa chrystianizacja, podczas której Guanczowie wciąż mieli swoich króli a do wskazanego momentu - także i swoich bogów. Dwójka rybaków nie była w stanie wydobyć figury i czuła przed nią respekt, udali się zatem do swego króla, opisując odkrycie. Na miejsce ruszył oddział, wydobyto i przeniesiono figurę na plażę. Posąg budził ciekawość i obawy pośród przybyłych Guanczów, opowieść mówi o cudownej sile, która nie pozwoliła na rzucenie w jego kierunku kamienia i nagłym zagojeniu się ran. Ostatecznie przywódca padł przed posągiem na twarz a za nim cały oddział, co traktuje się jako początek kanaryjskiego chrześcijaństwa i kultu wizerunku Matki Bożej Gromnicznej.
Candelaria entre guanches [Public domain], via Wikimedia Commons
Początkowo figura czczona była w pobliskiej jaskini, w roku 1526 zbudowano pierwszą świątynię wokół której powstało miasto nazwane od wydarzanie – Candelaria (candela z hiszp. oznacza dużą świecę, candelaria, to "gromniczna"). W tym przypadku to nie postać Maryi wzięła nazwę od miejsce a odwrotnie - miejsce powstało na cześć Maryi i od jej tytułu nazwano miejscowość.
Dziś Candelaria jest to spore, jak na wyspę miasto, z sanktuarium, które Papież Benedykt XVI wyniósł do rangi bazyliki w roku 2011 (Bazylika i Królewskie Sanktuarium Matki Bożej Gromnicznej). Stoi tam historyczna figura, ubrana w zdobne suknie a na 2-go lutego wszystkie Wyspy Kanaryjskie świętują odpust i dzień swojej patronki. Historyczne miejsce wydobycia figura, to pobliska plaża Socorro (z hiszp. "pomocy", nazwa upamiętnia zaangażowanie lokalnego króla a później Hiszpanów). Każdego roku, organizowana jest na niej inscenizacja oddania się Guanczów Matce Bożej Gromnicznej, wykonywana przez mieszkańców (można obejrzeć relacje wyszukując: socorro guimar guanches). Obchodom towarzyszy też wielokilometrowa procesja połączona z fiestą (Bajada de Socorro).
Wnętrze Królewskiego Sanktuarium Matki Bożej Gromnicznej w Candelari. 2021 Pożegnanie żołnierzy odlatujących na misję do Libanu (z oficjalnego profilu Sanktuarium)
Typowy (nie turystyczny) bar na Teneryfie. Pośród wywieszek widzimy plakat z Matką Bożą Gromniczną, zapraszający na procesję Socorro
Plac Królewskiego Sanktuarium Matki Bożej Gromnicznej w Candelari. 2018 procesja Świętej Anny, do pierwszego szeregu wybierane są najpiękniejsze panny (tzw. reinas), (z oficjalnej strony miasta Candelaria)
Kultu Matki Bożej Gromnicznej jest zatem żywy i bardzo stary, rozwijał się wraz z hiszpańską konkwistą tworzac kolejne obrazy, posągi i kościoły. W Rio de Janeiro stoi pokaźna świątynia Jej imienia, wzniesiona po cudownym uratowaniu portugalskiego statku „Candelaria” za Jej wstawiennictwem, w Afryce jest katedra MBG. Prawdopodobnie także wielu z czytelników kojarzy figurę Madonny z gromnicę w ręku, dźwiganą na ramionach podczas iberyjskich fiest i procesji. 2-go lutego celebruje się Jej święto w Hiszpanii (dzień wolny od pracy), krajach Ameryki Południowej a także w Polsce.
Pomnik MB Gromnicznej, stolica Teneryfy, „Triunfo de la Candelaria” 1768r [Public domain], via Wikimedia Commons
45 metrowy pomnik Virgen del Socavón (MB Gromnicznej) Boliwia
[Public domain], via Wikimedia Commons
Wątek słowiański
Nie ma nic nowego, ani niezwykłego w adaptowaniu przedchrześcijańskich zwyczajów w katolickie kanony. Przykładem może być choinka, Mikołaj z saniami, święcenie jajek (zwyczaj tylko polski), albo amazońska Pachamama. Poznajmy polską genezę gromnicy i jej etymologię.
"Gromnica" oznacza do dzisiaj dużą świece używana do celów religijnych, słowo to używane było na naszych ziemiach na długo przed chrześcijaństwem a wywodziło się z słów "groźny" i "ogromny". Ogień wywołany przez pioruny nazywano gromadkami a za tym powstało słowo gromnica, jako nazwa świecy zapalanej jako ochrona podczas burz. "Gromnicą" nazywano też samo święto ku czci słowiańskiego boga - gromowładnego Peruna. Obchodzono je na początku lutego a Słowianie łączyli je także z córką Peruna - Dziewanną, dobrą boginią polowań, łowów i księżyca.
Dziewanna Gromniczna, źródło bogowiepolscy.net, autorzy: Grzegorz Niedzielski i Kazimierz Pierkowski
Wraz z rozwojem chrześcijaństwa i katolickimi obchodami 2-go lutego, Maryja zastąpiła Dziewannę. Nie powstał jednak w Polsce żaden rozpoznawalny wizerunek Matki Bożejj Gromnicznej, choć powszechnie funkcjonuje Jej miano. Jedynie folklor mówi o Maryi spacerującej w otoczeniu wilków. Legendy głosiły, że strzeże przed wilkami, w innych, na wzór Dziewanny, miała chodzić z oswojonym wilkiem, chroniąc plony i pomagając zbłąkanym. Powstawały porzekadła, wiersze, czasami zabobonne wręcz zwyczaje – np. że komu zgaśnie świeca w drodze z procesji, temu rychło ktoś umrze, kto utrzyma płomień, ten będzie miał szczęście. Choć taki obraz maryjny nie ma umocowania w żadnych znanych objawieniach, czy katolickich miejscach kultu, to wzmocniła go świecka twórczość z przełomu XIX i XX w. – autorzy ukazywali Maryję pośród śniegu i wilków, z gromnicą trzymaną niczym gałąź. Najbardziej znane są przedwojenne pocztówki Piotra Stachiewicza, publikowane do dziś.
Piotr Stachowicz 1911r Matka Boska Gromniczna. Pocztówka wydana nakładem Księgarni J. Czerneckiego Wieliczka
Piotr Stachowicz [Public domain], via Wikimedia Commons
Droga od prasłowiańskiej Dziewanny do katolickiej Maryi Gromnicznej wygląda zatem typowo i nie budzi zdumienia. Niektóre zwyczaje, jak palenie świecy podczas burzy, czy okopcanie świecą belek domu, przeszły wprost od czasów Peruna do późniejszego ludowego chrześcijaństwa. Dziwić natomiast powinna konsekwencja utrzymywania współcześnie dystansu wobec bogatej w tej materii symboliki i tradycji łacińskiej. Dlaczego polskojęzyczne źródła ignorują katolicką historię Matki Bożej Gromniczej i choć nieliczne wspominają o istnieniu kanaryjskiej bazyliki pod Jej wezwaniem, to nie przybliżają już historii kultu? Dlaczego nie tłumaczy się tytułu "de cendelaria" na polskie "gromniczna", pozostawiając go w wersji hiszpańskiej, jakby chcąc oddzielić uznane dla świata katolickiego miejsca i elementy kultu maryjnego od naszych, ludowych opowieści? Nie istnieje katolicka tradycja "Maryi od wilków" a próba zbudowania jej w świeckim wymiarze, na bazie przedwojennych pocztówek, trąca praktykami z epoki Polski Ludowej.
Można to zrozumieć, znając naszą historię i wysiłek włożony w niepodległość narodową, która to przeciwstawiana bywała różnorakim wpływom. Z drugiej jednak strony, sam przymiotnik "katolicki", oznacza "ponadnarodowy", jak zatem uszanować paradygmaty religijny i historyczny w kwestii dość może błahej, jaką jest ikonografia? Czy chronić prymat dystynktywności narodowej, czy pójść za tradycją łacińską? Faktem jest, że historia Matki Bożej Gromnicznej jest nadal skutecznie wyciszana i nawet (nieliczne w Polsce) parafie pod tym wezwaniem nie prezentują w centrum wizerunku Matki Bożej ze świecą ale obrazy Ofiarowania Pańskiego (z Symeonem w świątyni).
Autor nie czuje się na siłach wyważyć odpowiedzi, może jednak, jako Polak poznający kulturę łacińską od podszewki, zauważać, że polski katoicyzm z wolna przyjmuje łacińską religijność. Od kilkunastu lat wierni słyszą o Matce Bożej z Guadelupe (polecam msze ransmitowane na żywo) o Matce Boskiej z Góry Karmel (Szkaplerznej). Z roku na rok rozszerza się iberyjski zwyczaj orszaku Trzech Króli (w krajach hiszpańskojęzycznych prezenty rozdaje się nie w Wigilię a właśnie 6 stycznia a orszaki organizują wszystkie magistraty), obchody Wielkiego Tygodnia, rozwija się zwyczaj układania kolorowych dywanów w ramach celebrowania Bożego Ciała.
Jesteśmy narodem mocno maryjnym i w subiektywnej ocenie - po prostu nie wypada ignorować 5 wiekowej tradycji gromnicznej, z uznanymi cudami, wyświęconymi katedrami i bazylikami, zastępując to lokalnymi bajkami o wilkach. Materiały jakie zobaczymy 2-go lutego na rożnych katolickich stronach pokażą, jaki kierunek obieramy. Czas chyba odkryć historię i wpuścić postać Maryi Gromnicznej na polskie ziemie. W Tradycji pozytywne zmiany zawsze postępują powoli.
Procesja ze świecami 02/02/2019 fot. Sheila Torres Candelaria „Diarrio de Avisos”
Figura MB Gromnicznej w Candelari [Public domain], via Wikimedia Commons
* Do dnia pisania artykułu (styczeń 2022) nawet Wikipedia w polskiej wersji nie prezentuje opisu hasła Matka Boża Gromniczna.
** Najbardziej rozpoznawalnym serialami w krajach ibero jest "Rosa de Gudelupe", odpowiednik seriali codziennych, jak np. "Szkoła", ale z odwołaniem maryjnym w tytule i każdym odcinku. Niektóre odcinki były dostępne w Polsce pod tytułem "Cudowna Róża".
Źródła:
Jagoda Kurek. Dziewanna – ognisty aspekt archetypu dzikiej kobiety. „Gniazdo – rodzima wiara i kultura”. 1(20), s. 4–10, 2020. Chomęcice: Wydawnictwo As Pik. ISSN 2081-9072
https://www.niedziela.pl/artykul/37569/nd/Matka-Boza-Gromniczna
https://www.niedziela.pl/artykul/131690/nd/Patronka-wysp
https://padregrzegorzbrazylia.home.blog/2019/11/06/candelaria/
http://www.kierunekteneryfa.com/bazylika-matki-boskiej-gromnicznej-w-candelarii/
https://historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com/2016/02/03/gromnica-slowianskie-swieto-ognia/
https://stacja7.pl/z-kraju/swieto-ofiarowania-panskiego-2-lutego/
https://liturgia.wiara.pl/doc/418966.Ofiarowanie-Panskie/9
https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_la_Candelaria
https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_la_Candelaria_(Islas_Canarias)
Komentarze (1)
~Podaj imię lub nazwisko (nick)
28.01.2022, godz.18:50
Bardzo ciekawy artykul, dziekuje